Tourism and culture have always been closely linked in Europe. Europe has always been an important destination for those attracted by its rich cultural and historic legacy. Roman ’cultural tourists’, for example, steeped themselves in the culture of civilizations more ancient than their own, such as Greece and Egypt (Feifer, 1985). Subsequent medieval tourists were mostly pilgrims, and laid the foundations for some of the modern ’cultural itineraries’, such as the pilgrim route to Santiago de Compostella in northern Spain.
Զբոսաշրջությունը և մշակույթը միշտ եղել են մոտիկորեն կապակցված Եվրոպայում: Եվրոպան միշտ եղել է կարևոր նպատակակետ հարուստ մշակույթային և պատմական ժառանգության շնորհիվ հրապուրված մարդկանց համար: Օրինակ, Հռոմեացի ՛մշակույթային զբոսաշրջիկները՛ խորասուզել են իրենց քաղաքակրթության մշակույթի մեջ, որը իրենցից ավելի վաղեմի է, ինչպիսիք են Հունաստանը և Եգիպտոսը (Ֆեիֆեր, 1985): Հետագա միջնադարյան զբոսաշրջիկների մեծամասնությունը ուխտագնաց էին, և հիմք են դրել միքանի ժամանակակից ՛մշակույթային երթուղիների՛ համար, ինչպիսիք են ուխտագնաց երթուղիները դեպի հարավային Իսպանիայի Սանտիագո դե Կոմպոստեյան:
The origin of the word ’tourism’ is usually attributed to the Grand Tour, which originated in Britain in the 17th century (Hibbert, 1969, Feifer, 1985). Towner (1985:301) defined the Grand Tour as:
՛Զբոսաշրջություն՛ բառի ծագումը սովորաբար վերաբերվում է “The Grand Tour”-ին, որը ծնունդ է առել Բրիտանիայում, 17երորդ դարում (Հիբըրթ, 1969, Ֆեիֆեր, 1985): ՛Թաունըր՛ (1985:301) սահմանել է “The Grand Tour”-ը որպես-
“A tour of certain cities and places in western Europe undertaken primarily, but not exclusively for education and pleasure”.
“Արևմտյան Եվրոպայի որոշակի քաղաքների և վայրերի շրջագայություն, որոնք գլխավորապես նախաձեռնված են, բայց ոչ միայն կրթության և հաճույքի համար”:
Most of the early Grand Tourists were aristocrats for whom a trip to continental Europe was often a coda to a classical education. Usually in the company of a tutor, they would spend two or three years travelling through France, Italy, Germany, Switzerland and the Nether-lands, often visiting sites connected with classical culture. The cities of Italy in particular were considered the ’prize’ to be won by Grand Tourists struggling over the Alps.
Վաղ ՛Grand՛ զբոսաշրջիկների մեծամասնությունը արիստոկրատներ էին, ոմանց համար շրջագայությունը դեպի մայրցամաքային Եվրոպա հաճախ ամփոփում էր դասական կրթության համար: Սովորաբար ուսուցչի խմբում, նրանք հատկացնում էին երկու կամ երեք տարի ճանապարերհդելով Ֆրանսիայի, Իտալիայի, Գերմանիայի, Շվեյցարիայի և Նիդեռլանդների միջով, հաճախ այցելելով դասական մշակույթին կապված վայրեր: Իտալիայի քաղաքները մասնավորապես հաշվի են առել որպես ‘շահում՛’ որը Ալպերի վրա պայքարող ՛Grand ՛ զբոսաշրջիկները կարող են շահել:
During the 1780s the nature of the Grand Tour began to be transformed by the growth of the British middle class, and a resulting shift of Grand Tourists from a predominance of landowners to the professional middle classes (Towner, 1985). This change also reduced the educational aspect of the Tour, with less university educated tourists, and less tutors accompanying their pupils. The spatial pattern of the Grand Tour also changed, from the ’Classical Grand Tour’ which concentrated on the culture of the ancient classical world and the Renaissance, to the ’Romantic Grand Tour’, with more attention devoted to romantic views of urban and rural scenery. Feifer (1985) suggests that the Romantic approach was promoted by aristocrats who “were already so highly steeped in culture that they looked for something beyond high culture”, usually in the form of ’exotic pleasures’ and ’imaginative experimentation’. Thus the emphasis of the Tour shifted away from the educational aspects of culture towards culture as a source of pleasure and entertainment.
1780 թվականների ժամանակ ՛Grand Tour՛- ի էությունը սկսվեց ձևափոխվել Բրիտանական միջին խավի աճման շնորհիվ, և արդյունքով ՛Grand՛ զբոսաշրջիկների, հողատերերի գերակշռությունից տանող մասնագիտական միջին խավի կողմից դիրքի փոփողությանը (Թաունըր, 1985): Այս փոփոխությունը նաև կրճատեց շրջագայության կրթական տեսանկյունը, ավելի քիչ բարձրակարգ կրթված զբոսաշրջիկներով, և ավելի քիչ աշակերտ ուղեկցող ուսուցիչներով: Նաև փոխվեց ՛Grand Tour՛-ի Տարածական ձևը, ’Classical Grand Tour’-ից, որը կենտրոնացված է եղել վաղեմի դասական աշխարհի և Վերածնության դարաշրջանի վրա, դեպի ’Romantic Grand Tour’, ավելի շատ ուշադրություն նվիրելով քաղաքային և գյուղական տեսարանների ռոմանտիկ հայացքին: Ֆեիֆեր (1985) ենթադրում է, որ ռոմանտիկ մոտեցումը առաջ էր բերված արիստոկրատների կողմից, ովքեր “արդեն այնքան խիստ էին խորասուզված մշակույթի մեջ, որ նրանք փնտրում էին որևէ մի բան, որը վեր էր բարձր մշակույթից”, սովորաբար ՛էկզոտիկ հաճույքի՛ և ՛երևակայական փորձարկության՛ ձևով: Այսպիսով, շրջագայության շեշտումը տեղաշարժվել է մշակույթի կրթական տեսանկյունից և գնացել է դեպի մշակույթ, որպես աղբյուր, հաճույքի և զվարճության համար:
The 18th century expansion of the Grand Tour marked a shift away from pre-capitalist, ahistorical conceptions of cultural production, where influences from outside the dominant culture were not considered worthy of consideration (Negrin, 1993) to the bourgeois notion of the universal aesthetic of cultural manifestations. This modern view of universality allowed European culture to absorb and evaluate cultural products from different cultures and epochs with reference to aesthetic form as an homogenizing principle. Whereas Medieval ’tourists’ were largely bound within a Roman Catholic cultural tradition, for example as pilgrims to Santiago de Compostella or Rome, the Grand Tourists were able to perceive the products of different periods and communities as contributing in different ways to the inevitable progress of European culture.
18երորդ դարի ՛Grand Tour՛-ի ընդլայնումը ցուցանշեց տեղափողությունը մշակույթային արտադրության նախակապիտալական և ոչ պատմական հասկացությունները, որտեղ իշխող մշակույթի արտաքին մասից եկող ազդեցությունները հաշվի առված չէին որպես քննարկման արժանի (Նեգրին, 1993) մշակույթային դրսեվորման համընդհանուր գեղագիտության բուրժուական հասկացողության համար: Այս ժամանակակից գործակցության տեսանկյունը թույլ տվեց Եվրոպական մշակույթին ներծծել և գնահատել մշակույթային ապրանքները այլ մշակույթներից և դարաշրջաններից գեղագիտական ոճի վերաբերյալ, որպես համանման սկզբունք: Մինչդեռ միջնադարյան ՛զբոսաշրջիկները՛ մեծ չափով կապված էին Հռոմեական կափոլիկ մշակույթային ավանդույթով, օր. ուխտագնացները Սանտիագո դե Կոմպոստեյայի կամ Հռոմի համար, ՛Grand՛ զբոսաշրջիկները կարող էին հասկանալ տարբեր ժամանակաշրջանների ապրանքները և համայնքները, աջակցելով տարբեր միջոցներով Եվրոպական մշակույթի անխուսափելի զարգացմանը:
At the same time as a growing number of Grand Tourists were collecting cultural experiences across Europe, cultural artifacts from all corners of the globe were being gathered together and organized for public consumption in the first museums. The advent of museums in Europe during the 18th and 19th centuries was the most physical manifestation of the bourgeois idea of the universality of culture. Museums were organized to demonstrate the progress of human artistic and industrial achievement, the pinnacle of which was represented by the products of Modernity (Horne, 1984). Museums were not the only markers of progress. Tourists in 19th century Paris were also shown through factories and the sewer system (MacCannell, 1976). This early form of industrial tourism was supposed to underline faith in progress, in sharp contrast to the growth of industrial tourism in the 1980s, which was arguably designed to cash in on nostalgia for past industrial achievement (Shaw, 1991a). As the ’Project of the Museum’ took hold in Europe, however, the placing of objects in museum displays became important signifiers of their cultural significance, and the museum increasingly became the centre of cultural tourism endeavour.
Միաժամանակ աճող թվաքանակի ՛Grand՛ զբոսաշրջիկները հավաքում էին մշակույթային փորձառություններ Եվրոպայի շուրջ, կուտակում էին մշակույթային մնացորդները միասին աշխարհի տարբեր անկյուններից և կազմակերպում էին նրանց հասարակական սպառման համար ամենա առաջին թանգարաններում: 18 և 19 երորդ դարերում թանգարանների ժամանումը Եվրոպայում մշակույթի գործակցության բուրժուական միտքը ամենա ֆիզիկական ցուցաբերումն էր: Թանգարանները կազմակերպված էին մարդկային արվեստագիտական և արդյունաբերական հաջողությունը ցուցադրելու համար, որի գագաթնակետը ներկայացվել է Արդիականության արտադրությունների կողմից (Հըրն, 1984): Թանգարանները միակ զարգացման նշիչը չէին: 19երեդ դարի Փարիզյան զբոսաշրջիկներն էին նաև ցուցադրված գործարանների և կոյուղային համակարգների միջով (Մաքքենըլ, 1976): Այս վաղ արդյունաբերական զբոսաշրջության ձևը պետք էր ընդգծել զարգացման վստահությունը, 1980ականների արդյունաբերական զբոսաշրջության զարգացման սուր հակադրությամբ, որը հավանաբար նախագծված էր նախկին արդյունաբերական հաջողության կարոտաբաղձությունը կանխիկացնելու համար (Շաու, 1991): Ինչքան ՛Թանգարանի նախագիծը՛ տիրեց Եվրոպայում, այնուամենայնիվ, իրերի տեղավորումը թանգարանի ցուցադրումներում դարձավ մշակույթային նշանակալիության կարևոր նշանակիչ, և թանգարանը մեծ չափով դարձավ մշակույթային զբոսաշրջության ջանքի կենտրոնը:
The identification of particular cultural products as objects of tourist consumption also dates from the same period. The American historian Daniel Boorstin deplored the “relatively recent phenomenon of the tourist attraction pure and simple. It often has no purpose but to attract the interest of the owner or of the nation. As we might expect, the use of the word ’attraction’ as ’a thing or feature which ’draws’ people; especially any interesting or amusing exhibition’ dates only from about 1862. It is a new species: the most attenuated form of a nation’s culture. All over the world now we find these ’attractions’ – of little significance for the inward life of a people, but wonderfully saleable as a tourist commodity.” (1964:103)
Հատուկ մշակույթային ապրանքների ճանաչումը, որպես զբոսաշրջիկի սպառման իր նաև սկիզբ է առնում նույն դարաշրջանից: Ամերկյան պատմաբան Դանիել Բորստինը դատապարտել է “զբոսաշրջիկի գրավչության համեմատաբար նոր երևույթը մաքուր և հեշտ: Սովորաբար այն այլ նպատակ չունի, քան ազգի տիրոչ հետաքրքրությունը գրավելու համար: Ինչպես մենք կարող ենք ակնկալել, ՛գրավել՛ բառի օգտագործումը, որպես ՛այնպիսի մի բան կամ հատկություն որը ՛ձգում է՛ մարդկանց, հատկապես որևէ հետաքրքիր կամ զվարճալի ցուցահանդես՛ սկիզբ է առնում միայն, մոտավորապես 1862թ.-ից: Այն նոր տեսակ է – Ազգի մշակույթի ամենա հյուծված ձևը: Հիմա ամբողջ աշխարհով մեկ մենք գտնում ենք այս ՛գրավչությունները՛ – չնչին նշանակությամբ մարդկանց ներքին կյանքի համար, բայց հրաշալիորեն վաճառվող որպես զբոսաշրջիկի հիմք:” (1964:103)
The availability of museums, exhibitions and other cultural manifestations for public consumption helped to boost tourism. The expanding middle class market for travel during the 19th century prompted pioneers such as Thomas Cook to offer the first ’package tours’ to European destinations such as Italy and Greece in the 1860s. The focus of most of Cook’s early packages was cultural, enabling his predominantly middle class clients to exercise “their absurd pretensions to be in places abroad that they have never dreamed of aspiring at home” (quoted in Swinglehurst, 1982:48), rubbing shoulders with the aristocratic remnants of the Grand Tour.
Թանգարանների առկայությունը, ցուցահանդեսները և այլ մշակույթային ցուցաբերումները հասարակական սպառման համար օգնել են աջակցել զբոսաշրջությանը: Ընդլայնվող միջին խավի շուկան ճանապարորհդության համար 19երորդ դարի ընթացքում դրդել է նախաձեռնողներին, ինչպիսիք են Թոմաս Քուկ-ին, առաջարկել առաջին ՛տուր փաթեթները՛ Եվրոպական նպատակակետերին, ինչպիսիք են Իտալիաին և Հունաստանին 1860-ականներում: Քուկը մեծամասնությամբ վաղ փաթեթների կենտրոնացումը մշակույթային էին, իր հիմնականում միջին խավի հաճախորդներին հնարավորություն տալով վարժել “իրենց անմիտ պահանջները լինելու արտասահմանյան այնպիսի վարերում, որտեղ տանը ձգտել նրանք երբեք չեն երազել” (մեջբերվել է Սվինգըլհըրսթում, 1982:48), շփելով ուսեր ՛Grand Tour՛-ի արիստոկրատիկ մնացորդի հետ:
Cultural motives for travel therefore continued to be relatively important in European tourism up until the first world war. During the inter-war years, however, there was a significant growth in domestic tourism in northern European countries, stimulated by the advent of paid holidays. Much of this tourism was based on seaside resorts or rural destinations, and was designed to provide rest and relaxation in the short respite then allowed from work. Before the Second World War, tourism was still basically a privilege for a minority. In the UK, for example, only 30% of the population took an annual holiday at all in the 1930s.
Մշակույթային մղումները ճանապարորհդության համար հետևաբար շարունակվել է լինել համեմատաբար կարևոր Եվրոպական զբոսաշրջության մեջ մինչև առաջին համաշխարհային պատերազմը, միջպատերազմային տարիների ժամանակ, այնուամենայնիվ, կար նշանակալից արժեք տնական զբոսաշրջության համար Եվրոպական հյուսիսային երկրներում, գրգռված վճարովի հանգստյան օրերի մուտքից: Այսպիսի զբոսաշրջության մեծ մասը հիմնվել է ծովափյա հանգստավայրերից կամ գյուղական նպատակակետերից, և նախագծված էր ապահովել հանգիստ և հանդարտություն կարճատև դադարման ընթացքում, այնուհետև աշխատանքից թույլատրված: Երկրորդ համաշխարային պատերազմից առաջ, զբոսաշրջությունը դեռ եղել է արտոնություն փոքրամասնության համար: Մեծ Բրիտանիայում, օր., միայն բնակչության 30%-ը վերձրեց տարեկան հանգստյան օր 1930-ականներին
After the war, a long period of unbroken economic growth in Europe stimulated a consumer boom, which in turn led to greater and more varied tourism consumption. Initially, international tourism flows in Europe were predominantly from north to south, with tourists from the relatively prosperous countries in north west Europe seeking the cheap sun on Mediterranean beaches. The appearance of mass international tourism in Europe during the 1960s was based largely on standardized products offered by tour operators based in northern Europe. There was little consideration of culture per se in these products, except for the idealized national cultures which many tourists were experiencing for the first time. The idea of creating packages with culture as a central element was largely confined to the Germanic markets, where a number of specialist ’study tourism’ operators appeared during the 1960s (see Roth and Langemeyer, Chapter 9 this volume). In terms of size, however, these cultural tourism operators remained dwarfed by the sun, sea and sand production giants.
Պատերազմից հետո, Եվրոպայում անվնաս տնտեսական աճման երկար շրջան գրգռեց սպառողների թնդյուն, որը իր հերթին առաջնորդեց ավելի խոշոր և ավելի տարբեր զբոսաշրջային սպառում: Սկզբում, միջազգային զբոսաշրջության հոսքը Եվրոպայում եղել է հիմնականում հյուսիսից արևմուտք, համեմատաբար բարեկեցիկ երկրներից հյուսիսարևմտյան Եվրոպայում զբոսաշրջիկների հետ փնտրելով էժան արևը Միջերկրական լողափներում: Եվրոպայում ամբողջական միջազգային զբոսաշրջության հայտնվելը 1960-ականներում մեծ չափով հիմնվել է չափօրինականացված ապրանքների վրա, առաջարկված տուր օպերատողների կողմից հյուսիսային Եվրոպայում: Կար փոքր ըստ էության մշակույթի քննարկում այս ապրանքներում, բացի իդեալականացված ազգային մշակույթների համար, որը շատ զբոսաշրջիկներ փորձառում էին: Մշակույթը որպես կենտրոնական էլեմենտով Փաթեթներ ստեղծելու միտքը մեծ չափով սահմանակփակ էր Գերմանական շուկաների համար, որտեղ մի շարք մասնագիտացված ՛զբոսաշրջությունը ուսումնասիրող՛ օպերատորները հայտնվեցին 1960թ.-ականների ժամանակ (տես Րաթ և Լանգմայար, Մաս 9 Այս գրքում): Չափի առումով, այնուամենայնիվ, այս մշակույթային զբոսաշրջության օպերատորները մնացին ճնշված արևի, ծովի և ավազի արտադրության հսկաների կողմից:
As the European tourist market matured in the 1970s and 1980s, however, it began to be increasingly segmented into different niche markets. Tourism products were segmented by time (winter sun holidays) by user group (youth, senior citizens), by destination (tour operators specializing in individual countries or regions) and by travel motivation (e.g. activity holidays). For the mass market operators, culture was something inherent in the product, rather than a niche market in itself. Increasing market segmentation did, however, create new opportunities for specialist cultural tourism operators.
Ինչպես Եվրոպական զբոսաշրջիկների շուկան հասունացավ 1970թ. և 1980թ.-ականներին, այնուամենայնիվ, այն սկսեց ավելի և ավելի սեգմենտավորվել դեպի տարբեր որմնախորշ շուկաների: Զբոսաշրջային ապրանքները սեգմենտավորվել են ժամանակով (ձմռան արևային արձակուրդներ) օգտագործող խմբով (երիտասարդություն, ավագ քաղաքացիներ), նպատակակետով (տուր օպերատորները հարմարվելով առանձին երկրներով կամ մարզերով) և ճանապարհորդային մղումով (օր. գործունյա արձակուրդներ): Զանգվածային շուկայական օպերատորների համար, մշակույթը մի անպատկանելի բանի նման եր ապրանքի մեջ, քան որմնախորշ շուկա հենց իր մեջ: Աճող շուկայի սեգմենտավորումը, այնուամենայնիվ, ստեղծեց նոր հնարավորություններ մասնագիտացված մշակույթային զբոսաշրջության օպերատորների համար:
By the late 1970s, tourism had grown into a major global industry, and increasing attention was being paid to both the positive and negative consequences of tourism development (Mathieson and Wall, 1982). Tourism policy began to be taken more seriously, as Governments recognized the income and job creation potential of tourism, and also became concerned about the possible adverse impacts of mass tourism on culture and the environment. Individual tourists, tired of fighting for increasingly scarce space on Mediterranean beaches, began to seek less crowded alternatives, often with cultural attractions in place of sun and sand. The convergence of tourist demand for more cultural short breaks, and the need for cities to replace lost manufacturing jobs created a ’new’ market in urban short break holidays in Europe, many of which were based on cultural attractions (Law, 1993).
1970թ.-ականների վերջում, զբոսաշրջությունը զարգացել է դեպի գլխավոր համաշխարհային արտադրությանը, և աճող ուշադրություն էր վճարում զզբոսաշրջության զարգացման և՛ դրական և՛ բացասական հետևանքներին (Մաֆիսոն և Վոլ, 1982): Զբոսաշրջային քաղաքականությանը սկսեցին ավելի լուրջ վերաբերվել, քանի որ կառավարությունը ճանաչեց եկամտային և աշխատանք ստեղծող պոտենցիալը, նաև մտահոգվեց զանգվածային զբոսաշրջության մշակույթի և շրջապատի հնարավոր թշնամական բախումների համար: Առանձին զբոսաշրջիկները, միջերկրական ծովափների սակավ տարածության մասին վիճելուց գերհոգնած, սկսեցին փնտրել ավելի քիչ լցված այլընտրանքներին, հաճախ մշակույթային գրավչություններով արևային և ավազային վայրերում: Զբոսաշրջիկների պահանջի համընկնումը մշակույթային ավելի շատ կարճ ընդմիջումների համար, և քաղաքների կարիքը՝ փոխարինելու կորցրած արտադրական աշխատատեղերը ստեղծեց ՛նոր՛ շուկա Եվրոպայի քաղաքային կարճ ընդմիջային արձակուրդներում, որոնցից շատերը հիմնված էին մշակույթային գրավչություններից (Լավ, 1993).
Over the years tourism consumption patterns have changed dramatically. Tourism has developed from an elite pursuit to a basic leisure need of the masses, and arguably the world’s biggest source of employment. At the same time, consumption of all forms of culture has expanded, as the democratization of culture and the growth of the middle class have opened up ’high’ culture to a wider audience. As tourism and cultural consumption have grown, so the relationship between tourism and culture has also been transformed.
Տարիների ընթացքում զբոսաշրջության սպառման օրինակները փոխվել են զգալիորեն: Զբոսաշրջությունը զարգացվել է վերնախավ հալածանքից դեպի հիմնական ժամանցի կարիք հասարակության համար, և հավանաբար աշխարհի ամենա մեծ աշխատանքի աղբյուրը: Միաժամանակ, մշակույթի բոլոր ձևերի սպառումը ընդարձակվել է, քանի որ մշակույթի դեմոկրատիզացումը և միջին խավի աճումը բացել են ՛բարձր՛ մշակույթ ավելի լայն լսարանի համար: Ինչպես զբոսաշրջութփյունը և մշակույթային սպառումը աճել են, նաև ձևափոխվել է հարաբերությունները զբոսաշրջության և մշակույթի միջև
Until relatively recently, the development of tourism and culture was relatively independent. The number of ’cultural tourists’ was small, and tourist consumption of cultural facilities during their travels tended to be incidental to the main function of cultural institutions of serving the needs of the local population. Cultural institutions also tended to be elitist in outlook, and saw visitors as an unwanted diversion from their main job of conserving or producing cultural goods. Today, however, museums and other cultural institutions are throwing open their doors to visitors and actively competing with other leisure attractions for their custom and expenditure. An examination of the forces shaping cultural provision will help to identify the reasons for this change.
Մինչև համեմատաբար վերջերս, զբոսաշրջության և մշակույթի զարգացումը համեմատաբար անկախ եր: ՛Մշակույթային զբոսաշրջիկներ՛-ի թիվը փոքր եր, և մշակույթային հարմարությունները զբոսաշրջիկների սպառման համար իրենց ճամփորհդությունների ժամանակ հակված էին պատահականության մշակութային հաստատությունների հիմնական գործառույթին՝ սպասարկելով տեղական բնակչության կարիքները: Հեռանկարում մշակույթային հաստատությունները նաև հակված էին ընտրախավի հեռանկարում, և տեսան այցելուներին որպես անցանկալի շեղում իրենց մշակույթային ապրանքների պահպանող կամ արտադրող հիմնական աշխատանքից: Այսոր, այնուամենայնիվ, թանգարանները և այլ մշակույթային հաստատությունները բաց են նետում իրենց դռները այցելուների համար և ակտիվորեն մրցում են այլ հանգստյան գրավչությունների հետ իրենց սովորույթների և ծախսի համար: Ուժի քննումը, որը ձևավորում է մշակույթային մատակարարում կօգնի ճանաչել պատճառները այս փոփողության համար:
Գայանե Սաֆարյան 
